الف – بخش لغات ، اصطلاحات ، مفاهیم ، آرایه ها و نکات دستوری

 

                                رنگ بهاران ( صفحه های20 و 21 )

 

* درسینه ام دو باره غمی جان گرفته است /  "  امشب دلم به یاد شهیدان گرفته است "

 

   1- سینه  : مجازاً به معنی قلب است. فرق مجاز با استعاره در این است ، مجاز را نمی توان به تشبیه تبدیل کرد ولی

استعاره را می توان به صورت تشبیه آورد.

 

 مثال : ایران در جام ملّت های آسیا شرکت می کند. ایران مجازاً به معنی تیم فوتبال است و نمی توان گفت ایران مانند تیم

فوتبال است.

 

 مثال : گل زندگی ام به من قدرت ماندن می دهد.  گل زندگی  استعاره از فرزند است و می توان گفت، فرزند مانند گل به

زندگی طراوت می دهد. 2- دوباره : قید تکرار 3-  غمی : نهاد   4- جان : مفعول است زیرا قابل گسترش پذیری است .  جانی

تازه گرفته است.   5-  امشب : قید زمان  6- یاد : متمّم و شهیدان وابسته به متمّم و مضاف علیه است.  7- گرفته است  :

ماضی نقلی است. در مصراع دوم به معنی اندوهگین  و ناراحت شدن است.  در بیت جناس تام وجود دارد زیرا فعل گرفته

است در دو معنا آمده است.

 

*  تا لحظه های پیش دلم گور سرد بود / اینک به یمنِ یادِ شما جان گرفته است.

 

 1- تا : حرف اضافه است زیرا معنای فاصله ی زمانی می دهد. 2- لحظه ها : متمّم    3- دلم گور سرد بود : کنایه دارد. به

معنی بی احساس بودن، حسّی نداشتن.  4- دلم : گروه نهادی 5- گور سرد : گروه مسندی 6-  یمن : برکت7- اینک : قید

زمان

 

* در آسمان سینه ی من ابرِ بغض خفت / صحرای دل بهانه ی باران گرفته است

 

 1-  آسمان سینه : تشبیه بلیغ اضافی است. سینه مانند آسمان فراخ است. 2- سینه مجازاً به معنی قلب است.

 

3- ابر بغض خفت :  استعاره مکنیّه دارد. در مصراع اوّل اشاره به غصّه دار بودن شاعر دارد که هر لحظه می خواهد خود را

از این غم و اندوه رها سازد.     4- در مصراع دوم استعاره مکنیّه وجود دارد. شاعر  صحرای دل را به کودکی لجباز تشبیه

کرده ، سپس یکی از لوازم کودک لجباز را که همان بهانه گیری است به همراه مشبّه آورده است. 5- صحرای دل : تشبیه

بلیغ اضافی است.  6- بین واژه های ابر، باران ، آسمان تناسب یا مراعات نظیر دیده می شود. 7- مصراع دوم کنایه از گریه

کردن است.

 

* از هر چه بوی عشق ، تهی بود خانه ام / اینک صفای لاله و ریحان گرفته است.

 

  1- بوی عشق : حسّامیزی دارد. بو : حسّ بویایی    عشق : حسّ درونی 2-   خانه : استعاره مصرّحه از دل است. 3- بین

واژه های بو، لاله و ریحان تناسب وجود دارد. 4-  صفا : مفعول 5- لاله و ریحان : وابسته به صفا  و مضاف علیه  است.

 

 * دیشب دو چشم پنجره در خواب می خزید /  امشب سکوت پنجره پایان گرفته است.

 

  ۱- پنجره : دریچه ای از درون به برون و نشانگر احساس و ارتباط و حقیقت است. 2-  دو چشم پنجره  در خواب می خزید :

به دنبال حقیقت بودن   3-  سکوت پنجره پایان گرفته است : کنایه از : به آگاهی  و به حقیقت رسیدن   4- بین واژه های

دیشب ، امشب ، خواب تناسب وجود دارد. 5-  در بیت آرایه ی تکرار دیده می شود. ( پنجره )    6-  بین واژه های چشم و

پنجره تناسب دیده می شود. 7- سکوت پنجره : استعاره مکنیّه از نوع تشخیص دارد.شاعر ابتدا پنجره را به انسان عاقل

تشبیه کرده و یکی از لوازم انسان عاقل را که همان سکوت است با پنجره همراه کرده است.

 

* امشب فضای خانه ی دل ، سبز و دیدنی است / در فصل زرد، رنگ بهاران گرفته است.

 

 1- فضای خانه ی دل : گروه نهادی   2- سبز و دیدنی : گروه مسندی است.  3- سبز : صفت بیانی ساده 4- دیدنی : صفت

لیاقت  5- فصل زرد : هنگام یاس و نا امیدی  6- در فصل زرد ، رنگ بهاران گرفته است : یاس و نا امیدی  تبدیل به امید شد.

7- بین واژه های زرد ، سبز ، فصل و بهاران تناسب دیده می شود. 8- بین واژه های زرد و سبز : تضاد معنایی وجود دارد. 

زرد : نا  امیدی   سبز : امید   9- پسوند ( ان ) در بهاران پسوند زمان است.

 

                                                                   "  از آسمان سبز ، سلمان هراتی "

 

                                                 سیرت سلمان

 

 1- بر لشکری امیر بود : فرمانده ی لشکر بود.  2- رعایا : جمع رعیت ، عموم مردم، مردم فرمان بردار 3-  توبره  : کیسه ی

بزرگ 4-  در قدمِ او افتاد : به زیر پای سلمان افتاد     5-  به سه وجه : به سه علّت ، به سه دلیل ، واژه ی سه صفت

شمارشی است.  6- از بهرِ : حرف اضافه است.  7- هیچ اندیشه مدار : هیچ ، صفت مبهم است.  اندیشه مدار : نترس . در

قدیم اندیشیدن به معنی ترسیدن بوده است.

 

 سلمان فارسی علّت خدمت به  عموم مردم را در سه چیز می داند : 1- ترک غرور و خود خواهی 2-  خشنود کردن دل ها  3-

انجام وظیفه در خدمت به مردم

 

                                                               "   روضه ی خلد ،  مجدخوافی"             

          

   * به دانش فزای و به یزدان گرای / که او باد جان تورا رهنمای

 

  1- دانش : اسم مصدر 2-  به دانش و  به یزدان : متمّم  3-  رهنمای : در بیت به معنای نگهبان و مراقب

 

                            دانش و دین داری  نگبهان و مراقب جان تو است.

 

                                    جوانان و فرهنگ ( 23 تا 27 )          

 

1-  تر بیت : مصدر عربی است و بدون تشدید می آید. 2-  فضیلت : با فضل ، فاضل ، فضول هم خانواده است.  3- خواندن و

 

نوشتن : مصدر هستند ( بن ماضی +  ن ) 4- قوانین : جمع مکسّر عربی   5- کوشش : اسم مصدر ( بن مضارع + ِش ) 6- 

 

دست یازیدن :  قصد کردن ، دست انداختن به چیزی  7- کار های ننگین و شرارت آمیز : ترکیب وصفی است.  8- شرارت آمیز

 

:  بد کرداری ، آمیخته به فتنه و بدی 9-  آموزش : اسم مصدر از مصدر آموختن  10- پسوند ( ی) در دادگری در معنای مصدری

 

است.  11-  خو گرفتن : عادت کردن ، انس گرفتن

 

12-  پرورش : اسم مصدر 13-  قناعت : صرفه جویی 14-  انحطاط :  پست شدن ، فرو افتاد ن  15-  مقهور : شکست خورده

 

در معنا صفت مفعولی است. 16- اقتدار : قدرت داشتن ، توان مندی 17- واژه های :  کشش ، کوشش ، آموزش و ... اسم

 

مصدر هستند. 18-  توقّع : انتظار  داشتن  19- خصوصیّت طبیعی و اقلیمی : ترکیب وصفی هستند. 20-  منابع زیر زمینی و

 

داده های طبیعی : ترکیب وصفی هستند.  21- نیرو ی انسانی : ترکیب وصفی ، انسانی : صفت نسبی 22-  پرسیده شود :

 

فعل مجهول است. در این فعل عمل انجام کار به مفعول جمله نسبت داده می شود و کننده ی کار ندارد.

 

 

مثال 1 : معلّم درس می پرسد (  می پرسد : فعل معلوم )  درس پرسیده می شود. ( پرسیده می شود : فعل مجهول )

 

23- ذخایر زیر زمینی :  ترکیب وصفی ، ذخایر : جمع مکسّر و مفرد آن ذخیره است. 24-  منابع : جمع منبع 25- هدر : از بین

 

بردن ، هرز رفتن  26-  مراقبت خاصّی : ترکیب وصفی 27-  مقدور :  آن چه در قدرت شخص باشد، امکان پذیر

 

 

 *چو دخلت نیست ، خرج آهسته تر کن / که می خوانند ملّاحان سرودی :

 

 

  اگر باران به کوهستان نبارد / به سالی دجله گردد خشک رودی         "  سعدی "

 

1- دخل : درآمد ، روزی 2- خرج آهسته تر کن : به اندازه خرج کن ، قناعت را پیشه ی خود ساز 3- ملّاحان :  ملوانان ،

کشتیبانان  4- سرود : مفعول       5- باران : نهاد     6- کوهستان : متمّم قیدی ، ستان در واژه ی کوستان پسوند مکان است.

7-  نبارد : از مصدر باریدن است. 8- به سال : در یک سال ، قید زمان است. 9- خشک رودی : ترکیب وصفی  مقلوب است. (

رود خشک ) در جمله نقش مسندی دارد.  10- دجله : مجازاً به معنای رود است و نقش دستوری نهاد دارد.

 

* پیام شعر :  با توجّه به متن درس می خواهد بگوید ، اگر از ثروت  و منابع خدا دادی خود مراقبت نکنیم و بدون فکر و

اندیشه آن را  مصرف نماییم ،در آینده ی نزدیک همه ی ثروت خود را از دست خواهیم داد.

 

28-  آشفتگی ذهنی : ترکیب وصفی  29-  مایه می گیرد :  زاده می شود، به وجود می آید، بارور می شود.  30- وهله :

مرحله، دفعه و بار 31-  قریحه : ذوق و استعداد  32-  برنامه ریزی : مشتق مرکّب ( اسم ) 33-  آموزه : اسم مصدر به معنی

آموزش و یاد گرفتن 34-  آموزه های اخلاقی : ترکیب وصفی  35-  توقّع : انتظار داشتن

 

* گهر، بی هنر زار و خوار است و سست / به فرهنگ باشد روان ، تندرست      " فردوسی "

 

 1-  گهر : مجازاً به معنی ثروت و دارایی است. 2- خوار : کوچک و بی ارزش 3-  زار : ناتوان، رنجور ، ضعیف 4- سست : لرزان 

5- فرهنگ : دانش ، تربیت ،مجموعه ای از آداب و سنن دینی و ملّی یک سر زمین 6- روان : روح 7- تندرست : سالم . 

 

 *  ثروتِ بدون دانش اندوزی بی فایده و بی ارزش است / روح و روان با تربیت و دانش اندوزی سالم می ماند.    

 

 * قدر وقت ار نشناسد دل و کاری نکند / بس خجالت که از این حاصل ایّام بریم "  حافظ "

 

1-  قدر وقت : ارزش وقت   2- ار : به معنی اگر ، حرف پیوند وابسته ساز است. 3- خجالت : شرمندگی 4- ایّام : جمع مکسّر

یوم به معنی روز ها

 

 معنی و مفهوم : اگر انسان از لحظه های عمر خود به درستی بهره نبرد ، جزء شرمندگی و حسر ت حاصلی برایش نخواهد

داشت.  این بیت با ابیات زیر تناسب معنایی دارد :

 

 هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمار / کس را وقوف نیست که انجام کار چیست ؟ 

 

    " حافظ "

 

پنج روزی که در این مرحله فرصت داری / خوش بیاسای زمانی که زمان این همه نیست.          "   حافظ "

                    ب – بخش دانش های ادبی

 

  * محمّد علی اسلامی ندوشن :   در سال (304 1 ) در ندوشن یزد دیده به جهان گشود. وی با انتشار دو مجموعه شعر گناه

و چشمه به عنوان شاعر شناخته شد. بعد از مدّتی از شعر کناره گرفت و به نویسندگی رو آورد. نثرش زیبا ، روان و جذّاب

است. وی در عرصه ی نویسندگی و در فنّ ترجمه موفّق بود. آثار وی عبارت اند از : 1- در کشور شورا ها 2- کارنامه ی سفر

چین 3- آزادی مجسّمه 4- صفیر سیمرغ ( = فریاد ). وی کتابی در موضوع حسب ِحال دارد به نام "  روز ها "

 

* تضمین : هرگاه شاعر یا  نویسنده ، مصراع یا چند بیت یا سخن شاعر یا نویسنده ی دیگر ی را در ضمن شعر یا نوشته ی

خود بیاورد، به آن   "  تضمین  " گویند.  تضمین بر دو گونه است: 1- تضمین آشکار  2- تضمین پنهان

 

در تضمین آشکار، شاعر و نویسنده به نامِ شاعر یا نویسنده ای که از او مصرع یا بیت یا سخنی آورده، اشاره می کند ولی

در تضمین پنهان به این دلیل که شعر یا نوشته بسیار مشهود ( = واضح ) است به نام شاعر یا نویسنده اشاره نمی شود.

 

                          پ – بخش نکات دستوری

 

فعل مضارع در معنای فعل ماضی :  گاهی برای سخن کسی که در زمان گذشته زندگی می کند ، فعل را در زمان حال می

آوریم و این به این معنا است که آن شعر یا سخن هم چنان زنده و اثر گذار است.

 

 حضرت علی ( ع ) می فرماید : "  فرصت ها چون ابر برما  می گذرند، آن ها را در یابید" .

 

اضافه ی ترجیحی :   هرگاه مضاف بر مضافٌ علیه برتری داشته باشد، به آن اضافه ی ترجیحی گویند.

 

   مردانِ مرد      پهلوانانِ پهلوان   حاکمانِ حاکم

 

 نکته : گاهی جای مضاف با مضاف علیه عوض می شود.      حاکمِ حاکمان    مردِ مردان   پهلوانِ پهلوانان

 

صفت فاعلی مرکّب مرخّم :  صفت های فاعلی که با فرمول ( بن مضارع + نده ) درست می شوند ، هرگاه واژه ای به اوّل آن

آید پسوند ( نده ) از آخر حذف می گردد به این نوع صفت ، صفت  فاعلی مرکّب مرخّم گویند.

 

    دادن ( دهنده ) روزی ده         کوشیدن ( کوشنده ) سخت کوش       دیدن ( بیننده ) تیز بین

 

صفت مفعولی مرکّب مرخّم :   هرگاه به اوّل صفت مفعولی  واژه ای آورده شود، پسوند ( ه ) از آخر حذف می گر دد. به این

نوع صفت ، صفت مفعولی مرکّب مرخّم گویند.

 

 بافتن ( بافته ) زر بافت ؛ یعنی، با زر بافته شده     ساختن ( ساخته ) نو ساخت ؛ یعنی، نو ساخته شده

 

 آلودن ( آلوده )  خون آلود ؛ یعنی، آمیخته به خون   

 الف -  بخش لغات ، اصطلاحات ، مفاهیم و نکات دستوری

1-  دروازه ای به آسمان : آسمان نماد معنویّت و روحانی است. 2-  دروازه ی آسمانی : ترکیب وصفی ، آسمانی :  صفت

نسبی است.  3- خونین شهر : وصفی مغلوب است. ( شهر خونین ) ولی خونین شهر دیگر صفت نیست ، بلکه اسم مشتق

مرکّب است.  4- جست و جو : مشتق – مرکّب و اسم مصدر است.  5-  ملحق : با الحاق هم خانواده است.6- مردانِ مرد :

اضافه ی ترجیحی است. در این اضافه مضاف ، بر مضاف ٌ علیه برتری دارد. مانند : شاهان ِشاه ، پهلوانانِ پهلوان۷- قا فله

ای که به سوی عاشورا می رفت : به  استقبال شهادت می رفت. 8- پندار ما این است که ما مانده ایم و شهدا رفته اند امّا

حقیقت آن است که زمان ، ما را با خود برده است و شهدا  مانده اند : اشاره به آیه ی قرآنی دارد که شهدا زنده اند و در نزد

خدایشان روزی می خورند. 9- محفوظ : حفظ شده ، با حفاظ ، حفاظت و حافظ هم خانواده است. 10- قافله : اسم جمع

است.  چه در صلح و چه در جنگ : حرف ( چه ) حرف پیوند مزدوج مرکّب است.  11-  می انگارند : مضارع اخباری۱۲-  سر

چشمه ی جاودانگی : پسوند ( ی ) در جاودانگی مصدر ی است.  13- از آسمان آتش بارید : آتش اشاره  به بمب با را ن

دشمن دارد.. 14- حیا ت معمول شهر متوقّف شد .  حیات معمول شهر : گروه نهادی / متوقّف : مسند.  15-  کشتی ها به گِل

نشستند :  کنایه از این دارد که اقتصاد شهر از رونق افتاد.  قفنوس وار : مثل ققنوس،  پسوند ( وار ) پسوند شباهت است.

ققنوس پرنده ای افسانه ی که به هنگام مرگ خود را به آتش می زند واز خاکسترش پرنده ای دیگر به دنیا می آید. در

ادبیّات فارسی معادل پرنده ی سیمرغ است. این مرغ نماد فرهنگ و هویّت ملّی است.۱۶- نخل های نیم سوخته : ترکیب

وصفی ، نیم سوخته صفت مفعولی است.  17- عجب از این عقل باژ گونه که ما را در جست و جوی شهدا به قبرستان می

کشانَد :  اشاره به این دارد که شهدا را باید در دل جست و جو کرد نه در گوشه ی قبرستان.  18-  خرّمشهر شقایقی خون

رنگ است که داغ جنگ در سینه دارد. :  تشبیه و استعاره مکنیّه از نوع تشخیص دارد.  ابتدا نویسنده  خرّمشهر را به شقایق

تشبیه کرده است.  سپس خرّمشهر را به مادر مصیبت زده تشبیه کرده که داغ فرزند در دل د ارد.  19-  تداعی : به یاد آوردن

، از یک معنی به معنی دیگر پی بردن   20- مقرّ : قرار گاه۲۱-جمله ی : هرکس می تواند، بایستد و هرکس نمی تواند ، برود

:  این سخنِ شهید محمّد جهان آرا است. در این سخن شهید " جهان آرا " اشاره به سخن  امام حسین ( ع ) دارد که در شب

عاشورا خطاب به یاران خود فرمودند. 22- معارج :  جمع معراج ،  نردبان ها  23- امام عشق یا امام عاشقان : تعبیری

مناسب از امام حسین ( ع ) است.

  ب – بخش دانش های ادبی

۱-  مونولوگ چیست ؟  در نخستین جملات درس سوم ( دروا زه ای به آسمان ) نویسنده با خویش سخن می گوید.به این

گفتار درونی " مونولوگ " گویند. از مونولوگ می توان در منا جات نامه ها، نیایش ها و مرثیه ها بهره گرفت.

 

 نکته طلایی : اگر گفت و گو با دیگران باشد، به آن  "دیالوگ " گویند از دیالوگ می توان در داستان ها ، نمایش نامه ها و

فیلم نامه ها بهره گرفت.                                                          

 

۲-  شهید سیّد مرتضی آوینی : شهید مرتضی آوینی در سال 1326  متولّد شد. او نویسنده ، فیلم ساز و سر دبیر مجلّه ی

سوره بود. از فیلم های او می توان به  خان گزیده ها ، حقیقت ، و روایت فتح و سراب اشاره کرد. وی در سال 1372 در

منطقه ی فکّه به شهادت رسید.

 

  پ – دستور زبان فارسی

 

 انوع واژه ی چون :  ۱-  (چون ) اگر به معنی مثل و مانند باشد، حرف اضافه است.

 

           مثال :  چون شیر به خود سپه شکن باش / فرزند خصال خویشتن باش.

 

 ۲-  ( چون ) اگر به معنی چگونه ؟ و چرا ؟  باشد، قید پرسشی است.

 

         مثال :  چون نپرسی این تماثیل از کجا آید پدید؟

 

۳- ( چو ن ) اگر به معنی وقتی که ، هنگامی که و زیرا باشد، حرف پیوند است.

 

         مثال :  اینک ای خوب ، فصل غریبی سرآمد / چون تمام غریبان تو را می شناسند